به گزارش پایگاه خبری کارونشان دبنا به نقل از گیل فام هر زبان عامل اصلی بازتاب‌دهنده فرهنگ آن دسته از مردمی است که با آن سخن می‌گویند. نباید فراموش کنیم که مرگ یک زبان به معنای مرگ قسمتی از فرهنگ جامعه بشر خواهد بود. شاید تا به حال برایتان این سوال پیش آمده باشد که اهمیت حفظ زبان مادری چیزی چیست؟ و یا نقش ما برای حفظ زبان‌های مادری چیست؟ برای خیلی‌ها شاید سوال باشد اصلاً چند زبان در دنیا وجود دارد که در حال فراموشی هستند!؟

زبان مادری مثل رنگ چشم، شکل بینی، رنگ پوست و… است، یعنی نمی‌توانیم هیچ دخل و تصرفی در آن داشته باشیم، پس زبان مادری بخشی از هویت هر شخص است. زمانی را تصور کنید به یک شهر غریب سفر کرده‌ایم وقتی در خیابان مقابل شخصی قرار بگیریم که با زبان مادری ما صحبت می‌کند ناخودآگاه حس خوشایندی در ما به وجود می‌آید و شاید هیچ کلمه‌ای نتواند بیانگر احساسات ما باشد.

زبان مادری چیست؟

زبان نخست یا زبان مادری به نخستین زبان یا زبان‌هایی گفته می‌شود که کودک سخن گفتن به آن را یاد می‌گیرد یا آن را پیش از سن بحرانی می‌آموزد، یا می‌توان گفت زبانی که فرد توانایی اندیشیدن و سخن گفتن به آن همانند دیگر سخنوران آن زبان را دارد. زبان نخست (افزون بر زبان بومی زبان شخصی است که معمولاً از کودکی آن را آموخته و به بهترین وجه ممکن صحبت می‌کند و اغلب معنایی برای همسانی جامعه‌شناسی زبان است.زبان مادری یک اصطلاح است و لزوماً به معنی زبانی که مادر انسان به آن سخن می‌گوید نیست. در بعضی از کشورها، اصطلاح زبان مادری بیشتر به زبان قومی فرد دلالت می‌کند تا زبان اول او. در برابر زبان نخست، زبان دوم زبانی است که هر فردی متفاوت با زبان نخستش صحبت می‌کند.

از نظر عصب‌شناسی زبان نخست در مقایسه با زبان‌هایی که فرد بعداً در بزرگ‌سالی می‌آموزد (زبان دوم) جایگاهی متفاوت را در قشر مغز اشغال می‌کند، به‌ طوری ‌که در بسیاری موارد آسیب‌های مغزی محدود ممکن است سبب اختلال شدید در یکی از این دو زبان (نخست و دوم) شوند، در حالی که مهارت‌های زبان دیگر هیچ آسیبی نبینند.در سکته‌های ایسمیک مغزی آسیب رایج‌تر به ناحیه زبان دوم وارد می‌شود و فرد معمولاً ابتدا توانایی‌های زبان دوم را از دست می‌دهد، در حالی که هنوز می‌تواند به زبان نخست نیز صحبت کند.

در صورتی که کودک در همان آغاز کودکی بیش از یک زبان را فرابگیرد، ناحیه مغزی مربوط به همه این زبان‌ها با ناحیه زبان نخست مشابه است و نمی‌توان از نظر علمی هیچ‌یک از آن‌ها را زبان دوم وی دانست.

در تقویم جهانی روز ۲۱ فوریه از طرف یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری (International Mother Language Day) نامگذاری شده‌است، ۲۱ فوریه ۲۰۲۱ با یدو شنبه دوم اسفند ۱۴۰۰ برابر است.

زبان مادری یک اصطلاح است و لزوماً به معنی زبانی که مادر انسان به آن سخن می‌گوید نیست. در بعضی از کشورها، اصطلاح زبان مادری بیشتر به زبان قومی فرد دلالت می‌کند تا زبان اول او.

زبان مادری/هویت جوامع بشری

{زبان عامل اصلی بازتاب‌دهنده فرهنگ مردمی است که به آن زبان سخن می‌گویند. زبان نخست یا زبان مادری، به نخستین زبان یا زبان‌هایی گفته می‌شود که کودک سخن گفتن با آن را یاد می‌گیرد یا آن را پیش از سن بحرانی می‌آموزد یا زبانی است که فرد توانایی اندیشیدن و سخن گفتن با آن را دارد.}

تاریخچه روز جهانی زبان مادری

دلیل نامگذاری روز جهانی زبان مادری از زمانی آغاز شد که در سال ۱۹۵۲ دانشجویان دانشگاه‌های مختلف شهر داکا پایتخت امروزی کشور بنگلادش که در آن زمان پاکستان شرقی نامیده می‌شد و هنوز مستقل نشده بود،  دانشجویان دانشگاه داکا و دانشکدهٔ پزشکی آن تلاش جهت ملی کردن زبان بنگالی به عنوان دومین زبان پاکستان (در کنار زبان  اردو) تظاهرات مسالمت‌آمیزی در این شهر براه انداختند. به دنبال این حرکت دانشجویان، پلیس به آن‌ها تیراندازی کرده، عده‌ای از آن‌ها را کشت. بعد از استقلال بنگلادش از پاکستان و به درخواست این کشور، برای نخستین‌بار سازمان یونسکو در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹ روز ۲۱ فوریهٔ (برابر با دوم و گاهی سوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری نامید و از سال ۲۰۰۰ این روز در بیشتر کشورها گرامی داشته می‌شود و برنامه‌هایی در ارتباط با این روز برگزار می‌گردد.

در ایران نیز برای نخستین‌بار به مناسبت روز جهانی زبان مادری دوم اسفندماه سال ۸۲ برابر با ۲۱ فوریهٔ سال ۲۰۰۴ میلادی مراسمی در دانشگاه علم و صنعت، توسط دانشجویان دانشگاه‌های تهران برگزار شد.

بر پایه‌گزارش صندوق جمعیت ملل متحد نیز زبان جمعیت ایران متشکل از

• ۵۱٪ فارسی
• ۲۴٪ آذربایجانی
• ۷٪ گیلکی و مازندرانی
• ۷٪ کردی
• ۳٪ عربی
• ۲٪ بلوچی
• ۲٪ لری
• ۲٪ ترکمنی
• ۱٪ تاتی و تالشی
• ۱٪ دیگر زبان‌ها مانند لکی، قشقایی، قزاقی، هزارگی، گرجی، ارمنی و…

علت نامگذاری روز جهانی زبان مادری

ایرینا بوکووا، مدیرکل سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل‌متحد (یونسکو)، درباره نام‌گذاری این روز اعلام کرده است: «به‌مناسبت روز به‌سوی آینده پایدار از طریق آموزش چند زبانه، من درخواست تجدیدنظر در ظرفیت‌های آموزش چندزبانه را دارم و می‌خواهم در همه‌جا در آموزش‌وپرورش و سیستم‌های اداری، عبارات فرهنگی و رسانه، فضای مجازی و تجارت اجرایی شود.»

وی با اشاره به اینکه برای ترویج و توسعه پایدار، زبان‌آموزان باید به آموزش به‌زبان مادری خود و زبان‌های دیگر دسترس داشته باشند گفته است: «این مهم از طریق تسلط بر زبان اول یا زبان مادری که مهارت‌های اولیه خواندن و نوشتن و حساب را در اختیارشان می‌گذارد و همچنین از طریق تسلط بر زبان‌های محلی، به‌ویژه زبان‌های اقلیت و بومی، و با انتقال فرهنگ و ارزش‌ها و دانش سنتی که نقش مهمی در ترویج آینده پایدار ایفا می‌کنند محقق خواهد شد.»

آموزش زبان مادری به کودکان

مردم در آموزش زبان مادری برای کودکان به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. گروه اول از همان تولد فرزند به زبان فارسی با او حرف می‌زنند. استدلال اینگونه خانواده‌ها این است که به دلیل زندگی در فضای شهری بهتر است که بچه فقط یک زبان یاد بگیرد و به همان زبان خوب حرف بزند تا بعدتر که به مدرسه رفت و در مواجه با کودکان دیگر به دلیل لهجه یا بد ادا کردن بعضی کلمات مورد تمسخر دوستانش قرار نگیرد.

گروه دوم در آموزش زبان مادری برای کودکان کسانی هستند که با فرزندشان به همان زبان مادری حرف می‌زنند و می‌گویند که بهر حال به دلیل مدرسه، شرایط جامعه و… در نهایت کودک زبان فارسی را یاد خواهد گرفت ولی امکان یادگیری زبان مادری را ندارد پس بهتر است که ما در خانه با وی به این زبان حرف بزنیم.

نگرش معنوی هر دو گروه برای تعلیم زبان مادری به کودک به گونه‌ای درست است ولی تجربه نشان داده معمولاً کسانی که از بچگی به زبان مادری‌شان حرف نزده‌اند، در آینده بسیار کم اتفاق می‌افتد که به دلیل خواست و علاقه خود آن زبان را یاد بگیرد.

نفس‌های به شمارش افتاده زبان مادری

مطابق آنچه سازمان جهانی یونسکو بیان کرده است، نزدیک به ۶ هزار زبان شناخته شده در دنیا وجود دارد که نیم از آن در حال فراموشی است. زبان‌هایی که در مسیر فراموشی قرار گرفته‌اند اغلب توسط گروه‌های کوچک رواج دارند و اگر بخواهیم در این رابطه آماری صحبت کنیم باید بگوییم: ۹۶ درصد از زبان‌ها تنها در بین ۴ درصد از جمعیت جهان رواج دارند.

سازمان جهانی یونسکو معتقد است که، باید امکانات و شرایطی فراهم شود تا زبان‌هایی که در حال فراموشی هستند در کنار زبان‌های فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند.

چرا باید به زبان مادری اهمیت بدهیم؟

زبان مادری یک سرمایه فرهنگی است و وقتی از حفظ، توسعه و تقویت فرهنگ یک جامعه سخن به میان می‌آید، تنها چیزی که گذشته، حال و آینده آن جامعه را بهم پیوند می‌دهد؛ چیزی به جز زبان نیست.

مدافعان تعدد زبان می‌گویند برخوردار نبودن از حق گویش به زبان هر قوم یا فرهنگ، خطر گسست مناسبات انسانی و طبیعی میان افراد را در بر دارد. نباید فراموش کنیم که فرهنگ صلح زمانی شکوفا می‌شود که مردم از حق طبیعی زبان مادری استفاده شود.

اما هر کدام از ما هر چقدر هم به زبان دیگری غیر از زبان مادری خود مسلط باشیم، زبان مهم و حیاتی برای بیان احساساتمان همان زبانی است که برای اولین بار به وسیله آن سخن گفته‌ایم.

ارزش زبان مادری از دیدگاه بزرگان

• سازمان یونسکو: کسی که نتواند به زبان مادری خود بنویسد و بخواند بی سواد محسوب می‌شود.
• هایدیگر، جامعه شناس: اگر زبان ملّتی از بین برود آن ملّت هم از صحنه هستی خارج شده است.
• میلان کوندرا، جامعه شناس: نخستین گام برای از میان برداشتن یک ملت، پاک کردن حافظه آن است. باید کتاب‌هایش را، فرهنگش را، زبانش را از میان برد. باید کسی را واداشت که کتابهای تازه ای برای او بنویسد، فرهنگ جدیدی را جعل کند و بسازد، تاریخ و زبان جدیدی را اختراع کند، کوتاه زمانی بعد ملت آنچه هست و آنچه بوده را فراموش می‌کند. دنیای اطراف همه چیز را با سرعت بیشتری فراموش می‌کند.
• ماهاتما گاندی، رهبر آزادی خواه هند: کسی که زبان و ادبیاتش را نخوانده باشد، تاریخش را نخواهد دانست و آن کس که تاریخش را نداند آینده‌ای ندارد.
• پروفسور حسابی: نه سبزم نه قرمز، زبان مادری ام را یاد بگیرم، برایم کافیست.
• فرانتس فانون، نویسنده فرانسوی: استعمار برای تسلط بر اقوام تحت ستم خود قلب‌های آنان را تحریف و آنان را نابود می‌کند.
• ابن خلدون، جامعه شناس: وقتی ملت بزرگی اسیر ملتی کوچک‌تر از خود می‌شود، خود را فراموش می‌کند.
• ویتگنشتاین، فیلسوف جهان معاصر: زبان من جهان من است و جهان من زبان من.